Ülkemizin ve İslam coğrafyasının büyük bir kesiminde “anne babaya itaat” kavramı maalesef yanlış anlaşılmakta, bu yaklaşıma dayanarak toplumumuzda çok büyük hatalar işlenmekte, eşler sürekli olarak kavga etmekte, mutsuz evliliklerin sayısı her geçen gün artmakta, aileler dağılmakta ve kaliteli nesillerin yetişmesi her geçen gün zorlaşmaktadır.

Oysa durum çok farklı olmak zorundadır. Her alanda Kur’an-ı Kerim’in ve Sahih Sünnet’in öngördüğü bir İslam toplumu olmayı başaramayanların başkalarını suçlamaya ve bu iki kaynağı yanlış anlamaya ve anlatmaya hakları yoktur.

Toplumun temel taşı aileyi parçalayan, boşanmaların artmasında büyük rol oynayan meselelerin başında kanaatimizce “anne babaya itaat” kavramının yanlış anlaşılması, anlatılması ve uygulanması gelmektedir. 

Anne ya da babaların çok küçük meselelerde, evlendirdikleri evlatlarının iç işlerine karışmaları, kaynanaların sürekli gelinle sürtüşüp onları kendilerine rakip olarak görmeleri ve ezmeye kalkışmaları, kayınpederlerin tüm bu adaletsizliklere sessiz ve seyirci kalmaları, kaynanaların hissi, keyfi ve adaletten uzak yaklaşımları nedeniyle pek çok aile yıkılmakta, çocuklar kimsesiz ve sahipsiz kalmaktadır.

Tüm bu haksızlıklar işlenirken bunları görmezden gelerek tek taraflı şekilde sürekli anne ve babaya itaate vurgu yapan, ama ebeveynin sorumluluklarının ve sınırlarının neler olduğunu anlatmayan din anlatıcılarının çok büyük bir veballe karşı karşıya olduklarını bilmeleri gerekmektedir. Öte yandan aklı başında sağduyulu bireylerin de bu tür yanlış anlatım ve aktarımları akılları ile sorgulayıp eleştirmeleri ve doğruyu bulmaları kaçınılmaz bir görev olarak önlerinde durmaktadır. 

Anne babalara hiç verilmemiş hakları bol keseden veren, Allah’a ve Peygambere itaatten sonra anne-babaya itaat edilmesi gerektiğini ballandıra ballandıra anlatan ve böylece ebeveynin çocukları üzerinde tahakküm kurmalarına zemin hazırlayan her türlü yaklaşım İslami olmaktan uzaktır. Buna zemin hazırlayan herkes suçludur ve çok büyük bir vebale girdiğini bilmek durumundadır. 

Dini temsil ve tebliğ etmek basit bir konu değil, çok ciddi bir iştir. Bilgi sahibi olmadan konuşan, kitaplarda rastladıkları rivayetleri ve yanlış görüşleri hiç ama hiç eleştirmeden sadece alıp nakleden, “din adamıyım, hocayım, ilahiyatçıyım, öğretmenim, seyyidim, mürşidim” diye ortalıkta kasılarak dolaşıp duran, sonra da insanlara uydurma kıssaları ve mevzu hadisleri din diye anlatan, İslam’ı göz göre göre yanlış tanıtan kimseler ile bunlara kananlar böyle devam ettikleri takdirde üzerlerine aldıkları o büyük sorumluluktan kat’î surette kurtulamayacaklardır. 

Şimdi şu soruyu soralım. Anne baba tamamen duygusal gerekçelerle hissi, keyfi, haksız ve yanlış bir karar alıp bunu çocuklarına dayatmaya kalktıklarında, anne emzirdiği sütünü haram etmekle tehdit ettiğinde, acaba çocuk ana babaya itaat mı edecek yoksa onlara ihsan ile muamele edip hakkı ve adaleti mi savunacaktır? 

Kanaatimizce aklı selim ile düşünen mümin bir genç burada ilkeli, doğru, tutarlı, kararlı ve cesur bir duruş sergilemek, hakkın ve adaletin yanında yer almak ve ana-babaya da bunu en uygun üslupla anlatmak ve ikna etmek zorundadır. İşte bizim altını çizmeye çalıştığımız husus anne babaya itaat değil ihsan ile muamele etmektir. Zira Kur’an’a baktığımızda gördüğümüz de budur. Nitekim Kur’an-ı Kerim bizden anne babaya itaat etmeyi değil ihsan ile muameleyi istemektedir. Ayetleri birlikte okuyalım.

“Biz insana, anne ve babasına güzel muamele etmesini emrettik...” (Ahkaf, 46/15)

“Biz insana, [yapacağı en hayırlı işlerden biri olarak] anne ve babasına iyi davranmasını emrettik; ama [buna rağmen,] eğer onlar [ilah olarak] kabul edemeyeceğin herhangi bir şeyi Bana ortak koşmanı isterlerse onlara uyma: [çünkü] hepiniz [sonunda] dönüp Bana geleceksiniz; o zaman [hayatta iken] yapmış olduğunuz her şeyi [iyi ve kötü yönleriyle] gözünüzün önüne sereceğim.” (Ankebut, 29/8)

“Biz, insana, anne babasına karşı iyi davranmasını emrettik: annesi onu nice acılara katlanarak karnında taşıdı ve çocuğun annesine bağımlılığı iki yıl sürdü; öyleyse, ey insanoğlu,] Bana ve anne babana şükret, [unutma ki] bütün yollar sonunda Bana ulaşır.” (Lokman, 31/14)

“Rabbin, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi davranmanızı kesin olarak emretti. Eğer onlardan biri, ya da her ikisi senin yanında ihtiyarlık çağına ulaşırsa, sakın onlara “öf!” bile deme; onları azarlama; onlara tatlı ve güzel söz söyle.” (İsra, 17/23)

Görüldüğü üzere tüm bu ayetlerde anne babaya itaat edilmesi değil, onlara iyi davranılması, yaptıkları iyilikler için çok teşekkür edilmesi, onların asla üzülmemesi istenmektedir.

Hal böyleyken zayıf ve uydurma rivayetlere bakarak hala anne ve babaların yetki ve sorumluluklarını yanlış anlatmak, onların ellerine çok geniş imkanlar vermek ve bu yetkilerini keyfi olarak kullanmalarına zemin hazırlamak, onlar yanlış kararlar aldıklarında da bunu utanmadan seyretmek, zulmü engellememek, “ana babadır ne yaparsa yapsın her zaman haklıdır” demek tüm bu ayetleri göz ardı etmek olacaktır. Elbette onlar doğru karar aldıklarında onların bu kararlarına uymak en güzel olandır. Ancak bizim burada kast ettiğimiz husus, onların tamamen keyfi, hissi, bencil ve adaletten uzak kararlardır.

Kısaca ifade edecek olursak Kur’an-ı Kerim’de “Allah’a ve rasulüne itaat edilmesi” emredilmekte ancak hiçbir surette “anne babaya itaatten”  kesinlikle söz edilmemektedir. Aksine tüm bu ayetlerde “ana babaya ihsan ile muamele” tavsiye edilmektedir. Kanaatimizce bu iki kavramı birbiri ile karıştırmak ve anne babayı aşırı derecede yücelterek sanki her kararlarına uymak farzmış gibi göstermek yanlıştır.

Nitekim anne babasının aleyhine bile olsa şahitliği dosdoğru yapmayı emreden, her zaman adalete ve hukukun üstünlüğüne vurgu yapan bir dinin (Nisa, 4/135) anne baba ne yaparsa yapsınlar onları dokunulmaz ve masum göstermesi, onlara her zaman itaati emretmesi, her türlü yanlıştan onları masum ve muaf kılması zaten düşünülemezdi.

Sonuç olarak anne ve babaya iyi davranılması Kur’an-ı Kerim ve Sahihi Sünnet’in bir emridir. Ebeveyne her halükarda itaat edilmesi ve emirlerinin eksiksiz yerine getirilmesi gerektiği düşüncesi ise yanlıştır. Doğru kararlarında anne ve babanın yanında yer almak, ama yanlış kararlar aldıklarında İslam’ın iki temel kaynağının ilkelerini onlara hatırlatarak kırmadan ve üzmeden izah etmek, bütün bunlara rağmen hala onlar yanlışta ısrar ediyorlarsa da söyledikleri o yanlış işi yapmamak kanaatimizce hem İslâmî hem de insanî olandır. (19.10.2012)

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin SEYHAN

Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi