Yanlış Anlaşılan ve Anlatılan Bir Kavram: Sadaka

Doğruluk; “gerçeği tasdik etmek, tasdik edilen gerçeğe uygun bir hayat sürmek” anlamına gelirken, doğruluğun zıddı yalancılık ise “hakikati tasdik etmemek ve kendi çıkarlarını gözeterek ilkesiz bir hayat yaşamayı sürdürmek” anlamına gelmektedir.

Gönülden inanarak tasdik ettiği inanca/ hakikate uygun davranan ve bu inancın gereğini en güzel davranışlarla ortaya koyan kimseye “sâdık” denir. Bütün sâdıklar müttakîlerdir. Yani; Allah’a karşı sorumluluk bilinciyle hareket eden, Kur’an ve Sünnet’in ilkelerine uygun yaşamaya çalışan Allah’ın velî (Yüce Allah’ı yegâne sığınak ve koruyucu bilen) kullarıdır.

Hz. Peygamber, “doğruluğun davranış boyutunu” ifade ederken “sadaka” kavramını kullanmıştır. Ancak ne acıdır ki bu kavram sadece lisanımıza geçerken değil, klasik ve çağdaş Arapçada da ciddi bir anlam kaybına uğramış ve “karşılıksız olarak fakirin eline verilen küçücük bir yardımın adı” olmuştur.

Oysa bu kelimeye böyle bir anlamın verilmesi Hz. Peygamber’in muradının/ maksadının/ amacının doğru anlaşılamaması sonucunu da beraberinde getirmiştir ve getirmektedir. Dolayısıyla sadaka kavramına Peygamber’imizin kast ettiği anlamın mutlaka verilmesi gerekmektedir.  

Bu itibarla, sadakayı; “imanın sadakatini ortaya koyan her türlü olumlu davranış”, “doğruluğu en güzel davranışla arama teşebbüsü” veya “iyi, güzel, yerinde, haklı ve doğru bir davranış” şeklinde tanımlamamız mümkündür.

Buna göre bir insanın özünde ve sözünde doğru ve ilkeli olduğunu ifade eden her davranış “sadaka”dır. İnsanın “düşünce dünyasındaki güzelliği yansıtan her olumlu davranış” nasıl “hasene” olarak adlandırılıyorsa, “özünde ve sözünde doğru olduğunu gösteren, bir başka ifadeyle İslâm’ın ilkelerine uyma konusundaki sadakatini ispat eden her eylem” de “sadaka” olarak adlandırılabilir. Dolayısıyla “sadaka” sıdk üzere olan sâdıkların davranışıdır, denilebilir.

Hz. Peygamber’in “sadaka” olarak tanımladığı her bir davranışı yukarıdaki bilgiler ışığında yeniden tercüme etmeye çalışırsak şunları söyleyebiliriz:

“Güzel söz sadakadır.”(İbn Hanbel, II, 312, 316, 350) Güzel söz söylemek, kırıcı olmamak iyi, doğru ve güzel bir davranıştır.

“Yumuşak söz sadakadır.” (Buhârî, 56/Cihâd, 72 (III, 224); 78/Edeb, 34 (VII, 79) Tatlı dilli olmak, bağırıp çağırmadan konuşmak, kimseyi incitmemek, kalp kırmamak iyi, doğru, yerinde ve güzel bir davranıştır.

“Kardeşine gülümsemen sadakadır.” (Tirmizî, 25/Birr, 36 (IV, 339-340) İnsan ve din kardeşlerine karşı güler yüzlü olman, onları görünce tebessüm etmen, asık suratlı olmaman, somurtmaman iyi, doğru ve güzel bir davranıştır.

“Allah’ın kullarına selam vermen sadakadır.” (Buhârî, 53/Sulh, 11 (III, 170-171;Ebû Dâvud, 5/Tatavvu, 12 (II, 61); İbn Hanbel, II, 316, 350; V, 167) İnsan ve din kardeşlerine karşı selam ve esenlik dilemen, onlara zarar vermemen, emin ve güvenilir bir insan olduğunu hissettirmen iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“İnsanlara yol göstermen sadakadır. Yolunu kaybedene yol göstermen sadakadır.” (Buhârî, 56/Cihâd, 72 (III, 224); Tirmizî, 25/Birr, 36 (IV, 339-340) İnsanlara yardımcı olman, onların sıkıntılarını gidermen, acılarını paylaşman, gerçeği bulmaları için çok çalışman iyi, yerinde, doğru ve güzel bir davranıştır.

“Yolda insanlara eziyet veren bir şeyi kaldırıp atman sadakadır.” (Buhârî, 46/Mezâlim, 24 (III, 103);Ebû Dâvud, 5/Tatavvu, 12 (II, 61); Tirmizî, 25/Birr, 36 (IV, 339-340) İnsan ve din kardeşlerine zarar veren veya vermesi muhtemel olan şeyleri yollardan uzaklaştırman iyi, doğru ve güzel bir davranıştır.

“Bir kimsenin bineğine binmesine yardımcı olman sadakadır.” (İbn Hanbel, II, 316, 350) İnsanlara küçük şeylerle de olsa yardımcı olman, onların işlerini kolaylaştırman, hayır dualarını alman iyi, doğru ve güzel bir davranıştır.

“Bir kimsenin (bineğine) yükünü yüklemesine yardımcı olman sadakadır.” (Buhârî, 56/Cihâd, 72 (III, 224); İbn Hanbel, II, 316, 350) Yardıma ihtiyaç duyan birisine yardım elini uzatman, onu sevindirmen iyi, doğru ve güzel bir davranıştır.

“Doldurduğun kovayı kardeşinin boş kovasına boşaltman sadakadır.” (Tirmizî, 25/Birr, 36 (IV, 339-340) Acelesi olan bir insan ve din kardeşinin beklememesi için ona yardımcı olman, kendi sıranı ona vermen iyi, doğru ve güzel bir davranıştır.

“İki kişinin arasında adaletle hükmetmen sadakadır.” (Buhârî, 53/Sulh, 11 (III, 170-171;İbn Hanbel, II, 316, 350) İnsan ve din kardeşlerinin arasında hakkı gözetmen, hüküm verirken adaletten ayrılmaman, haktan yana olman iyi, güzel, doğru ve yerinde bir davranıştır.

“Toprağa diktiğin her ağaç senin için bir sadakadır.” (İbn Hanbel, VI, 362) İnsanların ve hayvanların yararına olacak şeyleri yapman, çevreyi koruman, ekolojik dengeyi muhafaza etmen iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“Sadakanın en faziletlisi; bir Müslümanın ilim öğrenmesi ve sonra bu öğrendiklerini bir başka Müslüman kardeşine öğretmesidir.” (İbn Mâce, Mukaddime, 20 (I, 89) İnsanlığın yararına olacak her türlü ilmî faaliyeti yapman, bunun için ter döküp bedel ödemen ve bunları mümin kardeşlerine öğretmek için çabalaman iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“İyiliği emredip kötülükten sakındırman sadakadır.” (Buhârî, 78/Edeb, 33 (VII, 79); Müslim, 6/Müsâfirîn, 13 (I, 499) nr: 84; Ebû Dâvud, 5/Tatavvu, 12 (II, 61); Tirmizî, 25/Birr, 36 (IV, 339-340; İbn Hanbel, V, 167) İyiliklerden yana olman, kötülükleri engellemeye çalışman, müminlere destek olup inkârcılarla mücadele etmen iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“Namazı (cemaatle) kılmak için camiye doğru attığın her adım sadakadır.” (Buhârî, 56/Cihâd, 72 (III, 224); İbn Hanbel, II, 312, 316, 350) Namazı cemaatle kılman, namazında devamlı ve duyarlı olman, sağlığını korumak için camiye yürüyerek gitmen iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“Allah’a hamd etmen senin için bir sadakadır.” (Müslim, 6/Müsâfirîn, 13 (I, 499) nr: 84; Ebû Dâvud, 5/Tatavvu, 12 (II, 61) Yüce Allah’ı çok anman, O’na çok şükreden bir kul olman iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“Allah’ı tesbih etmen sadakadır.” (Müslim, 6/Müsâfirîn, 13 (I, 499) nr: 84; Ebû Dâvud, 5/Tatavvu, 12 (II, 61); İbn Hanbel, V, 167) Yüce Allah’ı çok zikretmen, O’nu hiçbir zaman hatırdan çıkarmaman, yaratılış amacına uygun hareket etmen, görevlerini tam ve eksiksiz yapman iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

“Allah’ı tekbir etmen sadakadır.” (Müslim, 6/Müsâfirîn, 13 (I, 499) nr: 84; İbn Hanbel, V, 167) Yüce Allah’ı çok zikretmen, O’nun Tek ve Biricik Yaratan olduğunu unutmaman, sürekli O’nu ve verdiği nimetleri hatırda tutman, O’na ve ahiret gününe olan imanını sağlamlaştırman iyi, güzel ve doğru bir davranıştır.

Sonuç olarak, Hz. Peygamber’in dilinde “sadaka” terimi “karşılıksız olarak fakirin eline verilen yardımın adı” değildir. Tam tersine onun dilinde sadaka; “imanın sadakatini ortaya koyan her türlü olumlu, yerinde, iyi, doğru ve güzel davranış”ın adıdır. Buna göre her mümin özünde ve sözünde doğru, ilkeli, kararlı ve tutarlı olmalı ve Yüce Allah’a verdiği ahde/ söze/ misaka bağlı kalmalıdır. (08.08.2014)

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin SEYHAN

Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi