HIRS, KANAT VE MUTLULUK

AYET : ÂDİYÂT SURESİ – 8. AYET

وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ:

      MEALİ :

     “Hiç şüphesiz o (insan) mal sevgisi sebebiyle çok katıdır.”

(ÂDİYÂT SURESİ – 8. AYET)

     Ayet-i Kerime’de geçen ve “MAL” diye tercüme edilen “HAYIR” kelimesi çok anlamlı kavramlardan birisidir. Râgıb el-Isfehânî, bu kelimeyi; “akıl, adalet, fazilet, faydalı nesne gibi genellikle insanların rağbet ettiği şey” şeklinde tarif etmiştir. Burada ise, “çok mal, çok servet” anlamında kullanılmıştır. İnsanın, yaratılıştan mala meyledici olmasından ve malda dünya menfaati bulunmasından dolayı mala “HAYIR” denilmiştir. Yine ayette geçen “ŞEDÎD” kelimesi de; çok cimri veya çok güçlü, kuvvetli olmak üzere iki ayrı anlamı ifade etmektedir. Yani insanlardan birçoğu mala karşı çok haristir, diğer bir ifadeyle servet düşkünüdür. Malı çok sevdiğinden dolayı eli sıkıdır, yani cimridir. Fakat elde ettiği malın şükrünü eda etmeye gelince; ondan kaçınır, nimetlerin asıl sahibi olan yüce Allah’a karşı nankörlük edip, insanlara cimri davranır. İşte hırsın anlamı da budur.

     HIRS: “Mal, mevki, şöhret, ilim gibi maddî veya manevî imkânları elde etme yahut daha genel anlamda belli bir amaca ulaşma uğruna kişinin bütün benliğini saran tutkulara kapılması, açgözlülük etmesi, şiddetli ve sonu gelmez istek ve arzulara yenik düşmesi” şeklinde tanımlanmaktadır.

     Yorumunu yapmaya çalıştığımız bu ayet-i kerimede insanın mal ve servete karşı aşırı bir hırs ve düşkünlüğünün olduğu ifade edilmekte:

وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً:

     “Malı pek çok seviyorsunuz.” (FECR SURESİ - 20. AYET)

     Ayetiyle de bu husus vurgulanmaktadır. Mearic Suresinde ise:

إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً:إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً:وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً:

19-) “Gerçekten insan, pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır.”

20-) “Kendisine fenalık dokunduğunda sızlanır, feryat eder.”

21-) “Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir.”    

 (MEARİC SURESİ – 19/20/21. AYETLER)

     Buyrularak insanın bu karakterine işaret edilmektedir. Ancak ayetin devamı şöyledir:

إِلَّاالْمُصَلِّينَ:الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ:وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ: لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ:وَالَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ:وَالَّذِينَ هُم مِّنْ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ:إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ:وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ:إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ:فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ:وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ:وَالَّذِينَ هُم بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ:وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ:

22-) “Ancak şunlar öyle değildir: Namaz kılanlar,”

23-) “Ki, onlar namazlarında devamlıdırlar (ihmal göstermezler;).”

24-) “Mallarında, belli bir hak vardır,”

25-) “Sâile ve mahruma(vermek için).”

26-) “Ceza (ve hesap) gününün doğruluğuna inananlar;”

27-) “Rab’lerinin azabından korkanlar,”

28-) “Ki Rab'lerinin azabı(na karşı) emin olunamaz;”

29-) “Irzlarını koruyanlar”

30-) “Ancak eşlerine ve cariyelerine karşı müstesna; çünkü onlar kınanmaz;”

31-) “Bundan öteye (geçmek) isteyenler ise, onlar taşkınların ta kendileridir,”

32-) “Emanetlerine ve ahitlerine riayet edenler;”

33-) “Şahitliklerini (dosdoğru) yapanlar;”

34-) “Namazlarını koruyanlar;”

(MEARİC SURESİ – 22/34. AYETLER)

      Allah bu ayetiyle, ayette özellikleri sayılan kimselerin, servet düşkünlüğü, hırs ve açgözlülük gibi negatif tavır ve davranışlardan kendilerini korudukları belirterek; bütün insanların böyle olmadıkları özellikle vurgulamaktadır.

     Sevgili Peygamberimiz (SAV) de:

     “İnsanın iki vadi dolusu altını olsa mutlaka bir üçüncüsünü ister. Onun gözünü ancak toprak doyurur.”

     Buyurarak insanın haris ve açgözlü bir tabiata sahip olduğuna, dolayısıyla bu duygunun olumlu yönde değerlendirilip; her türlü taşkınlık ve sapmalarının frenlenmesi gerektiğine işaret etmişlerdir. Yine peygamberimiz (SAV)’in:

     “Bir koyun sürüsüne salıverilmiş iki aç kurdun koyunlara verdiği zarar, servet ve mevki düşkünü bir adamın dinine verdiği zarardan daha büyük değildir.”

     Hadis-i şerifi, aşırı hırs ve aç gözlülüğün yol açacağı zararların boyutlarının büyüklüğünü göstermektedir. Bu hadis-i şerifte iki aç kurtla servet ve mevki düşkünü haris bir adamın kıyaslanması son derece düşündürücüdür. Çünkü aç kurtlar sürüye daldıkları zaman sadece bir veya iki koyuna zarar vermekle yetinmez; açgözlülüklerinden dolayı bütün sürüyü boğarlar. Ama sonunda sadece onlardan birini ya da iki tanesini yiyip giderler. İşte iki aç kurdun bu durumu açgözlü ve haris bir adamla kıyaslanıyor ve bu durumdaki bir adamın dinine vereceği zararın aç kurtların sürüye vereceği zarardan daha büyük olacağı vurgulanıyor.

     İslâm bilginleri de ahlâkla ilgili olarak yazdıkları kitaplarında hırsı kanaatin zıttı olarak daha çok para, mal ve servet düşkünlüğünü ifade etmek için kullanmış; hırsın dinî, ahlâkî ve psikolojik zararları üzerinde genişçe durmuşlardır.

     İşte bu hırs ve aç gözlülük yüzünden günümüz dünyasında nice insanlar yüce Allah’ın kendilerine bahşetmiş olduğu nimetlerin şükrünü eda etmiyor, muhtaç insanları mal ve servetlerinden faydalandırmıyorlar. Ayrıca hakkı olmayanı almaya, emeği ile hak etmediğini güç kullanarak ya da rüşvet, torpil vb. gayri-meşru yollara başvurarak elde etmeye çalışıyorlar.

     Ayrıca manevî kontrol ve disiplinden uzak bırakılan hırs ve açgözlülük duygusu; sadece fertlerin dinî, ahlâkî ve psikolojik hayatlarına zarar vermekle kalmamakta; bununla birlikte sosyal hayatın düzenini bozmakta, toplumda barış, kardeşlik, adalet, eşitlik gibi yüce değerleri tahrip etmekte, dayanışma ve paylaşım ruhunu öldürmekte, birçok alanda haksızlıklara ve huzursuzluklara da yol açmaktadır. Başta Kur’an ve sünnet olmak üzere tüm İslâmî kaynaklar hırs ve tutkuları frenleyici ve olumlu istikamette yönlendirici mahiyette ahlâkî prensipler ortaya koymuşlardır. Kur’an bu konuda şöyle buyuruyor:

زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءوَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِوَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ:قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ:

14-) “Kadınlar, oğullar, yük yük altın ve gümüş, salma atlar, davarlar ve ekinler gibi nefsin şiddetle arzuladığı şeyler insana süslü gösterildi. Bunlar dünya hayatının geçimliğidir. Oysa asıl varılacak güzel yer ancak Allah’ın katındadır.”

15-) “De ki: “Size, onlardan daha hayırlısını haber vereyim mi? Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için Rableri katında, içinden ırmaklar akan, içinde ebedi kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır.” Allah, kullarını hakkıyla görendir.”

(ÂLİ-İMRAN SURESİ – 14/15. AYETLER)

     Bu ayet-i kerimede fıtrî bir realiteye işaret edilmekte; sırf dünya nimetlerine bel bağlamanın ya da dünya ahiret dengesini ahiret aleyhine bozmanın, kalıcı olan ahiret mutluluğunu tehlikeye düşürebileceğine işaret edilmektedir. Ayetteki:

قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ:

     “Size, onlardan daha hayırlısını haber vereyim mi?”

     İfadesiyle insanlar mukayese yapmaya çağrılmakta; dünya hayatında en cazip görünen şeyler nelerse, ahirette takva sahiplerine sunulacak nimetlerin bütün bunlardan daha üstün ve değerli olduğu ifade edilerek; geçici dünya nimetlerinin aşırı bir hırs ve aç gözlülükle gayri meşru yollardan edinilmemesi istenmektedir.

     Diğer yandan gerek yorumunu yapmaya çalıştığımız ayetten gerekse bu konuda yukarıda verdiğimiz ilgili diğer ayetlerden anlaşılacağı gibi; hırs, mal, makam ve mevki düşkünlüğü fıtrîdir. Bu duygu ve temayüller olumlu yönde değerlendirildiği ve dengede tutulabildiği takdirde insanlığın maddeten ve manen gelişip ilerlemesi için en önemli güç kaynağıdırlar. Bunun için fertleri bu duygu ve temayüllerin yıkıcı etkilerinden kurtarıp olumlu yöne yönlendirmek, insanın maddî alandaki fıtrî eğilimlerini, manevî alandaki yükselme ve yücelme gayretleriyle dengeleyici hale getirmek gerekmektedir.

     Kâinattaki tüm varlıkların Allah’ın kontrolünde olduğunu, Allah’ın kendisi için daima en güzel ve en hayırlı olanı takdir ettiğini, her şeyi belirli bir plan ve hikmet dâhilinde hayır üzere yarattığını bilen kişiler, her işlerinde bunun verdiği huzur ve mutlulukla, hiçbir zaman hırsa kapılmadan hareket ederler.

وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْشَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ:

     “Olur ki, bir şey sizin için hayırlı iken, siz onu hoş görmezsiniz. Yine olur ki, bir şey sizin için kötü iken, siz onu seversiniz. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”

(BAKARA SURESİ - 216. AYET)

     Ayeti de müminlere bu konuda en güzel Kur’anî ölçülerden birini vermektedir.

     Bu bakımdan insan her durumda Allah'ın kendisine verdiği nimetlere şükredici olmalı ve imtihanın bir gereği olarak nimetin kısıtlandığı dönemde dahi şükrünü azaltmamalıdır. Sahip olmadıklarını gayri meşru yollardan elde etmek için hırsa kapılmamalı, sahip olduklarına da tutku ile bağlanmamalıdır.

KANAAT MUTLULUK SEBEBİDİR

     Huzur ve mutluluğu yakalayabilmek için hırsın yıkıcı etkilerinden kurtulup kanaat sahibi olmak son derece önemlidir. Günümüzde hırsı yüzünden ruhî ve psikolojik dengesi bozulan, maddeten ve manen hastalanan, kendisine ve çevresine zarar veren birçok insan mevcuttur. Nice zenginler vardır ki, edindikleri servetlerini hırsları yüzünden ihtiyaç sahipleriyle paylaşmadıkları gibi, hayati öneme haiz kendi ihtiyaçları için bile harcayamazlar, bildiğine yerler, malı pek çok severler”

     Ancak insanlar iyi bir kanaat eğitiminden geçirilirlerse; o takdirde kanaatle kontrol altına alınan hırs kendilerine zarar vermeyeceği gibi, maddî ve manevî yönden gelişmelerine de olumlu yönden katkı sağlar. Zira kanaat, kişideki bu yersiz endişe ve korkuları ortadan kaldırır.

     Sevgili Peygamberimiz (SAV) değişik hadisleriyle müminlere kanaatkâr olmalarını tavsiye etmiş, kanaatkârlığı iffet, tokgözlülük ve gönül zenginliği olarak tarif etmiş, asıl zenginliğin mal çokluğunda değil, gönül zenginliğinde olduğunu beyan etmiş, bu özelliğe sahip olan kişileri övmüş ve kanaatkârlığı şükrün en ileri derecesi saymıştır.

     Şüphesiz kanaat; meşru ve helal ölçüler içerisinde daha verimli ve üretken çalışmayı sınırlandırmak, daha az çalışıp, az kazanmakla yetinmek demek değildir; bilakis, meşru ve helal ölçüler içerisinde çalışıp gayret gösterdikten sonra, elde edilecek sonuca razı olmaktır. Sevgili Peygamberimiz (SAV)’in:

     “Sizden biriniz mal ve yaratılışça kendisinden üstün olana bakınca, nazarını bir de kendisinden aşağıda olana çevirsin. Böyle davranmak, Allah’ın üzerinizdeki nimetini küçük görmemeniz için daha uygundur.”

     Hadisi de mevcut çalışma ve elde edilen kazançla yetinmek anlamında değil; bilakis, bütün gayretlere rağmen ulaşmayı düşündüğü hedefini yakalayamadığı takdirde, bunun kişi üzerinde maddeten ve manen yıkıcı etkisinin olmaması için kendinden daha aşağı durumda olanlara bakıp nasip ve kısmetine razı olması anlamındadır.

     İşte mutluluğun yolu böyle bir anlayışa sahip olmaktan geçmektedir. Çünkü herhangi bir sonuca, ya da hedefe belirli merhalelerden geçilerek ulaşılır. Kişi bu merhaleleri kat etmeden hırs ve açgözlülük göstererek hak etmediği bir şeyi elde etmeye kalkışırsa ya da herhangi bir makam ve mevkie gayri meşru yollardan ulaşmak isterse; bu durumda hem kedisine hem de çevresindeki insanlara zarar verir. Kur’an’ın:

وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ:

     “Hiç şüphesiz o, (insan) mal sevgisi sebebiyle çok katıdır.”

(ÂDİYÂT SURESİ – 8. AYET)

وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً:

     “Malı bir yığma tutkusu ve hırsıyla çok seviyorsunuz.”  (FECR SURESİ – 20. AYET)

     Ayetleriyle, insanların dünya malına olan aşırı tutku ve sevgilerine dikkat çekilmekte:  

قُلْ مَتَاعُ الدَّنْيَا قَلِيلٌ وَالآخِرَةُ خَيْرٌ لِّمَنِ اتَّقَى وَلاَ تُظْلَمُونَ فَتِيلاً:

     “Dünya geçimliği azdır. Ahiret, Allah’a karşı gelmekten sakınan kimse için daha hayırlıdır ve size kıl payı kadar haksızlık edilmez.”  (NİSA SURESİ – 77. AYET)

     Ayetiyle de insanların tutkuyla bağlandıkları nimetlerin hepsinin dünya hayatının geçici değerleri olduğu belirtilmektedir.

     O halde, ilgili ayetlerde insanın mal sevgisi eleştirilmiyor. Çünkü yerde ve gökte ne varsa hepsi insan için yaratılmış ve onun emrine verilmiştir. Eleştirilen husus; insanın mala karşı aşırı sevgi, hırs ve aç gözlülüğünün onu cimriliğe, bencilliğe ve haksız kazanç edinmeye sevk etmesidir. Bu nedenle kanaatle dengelenmeyen hırsın insan üzerinde çok yönlü olumsuz yıkıcı etkileri vardır.

     İhtiras sahibi kimsenin gözü asla doymaz. O, bu sebeple devamlı bir fakirlik içinde yaşar. Manevî açlık içinde kıvranır. Her tatminkârlık, onda bir doyum noktası oluşturmak yerine, yeni bir iştah ve hırs uyandırır. Böylece ahireti unutup dünyaya yönelen kimse, dünya hayatına ve onda elde edeceği geçici nimetlere razı olup, sahip olduğu her şeye “HIRS” ve “TUTKU” ile bağlanır. Ölüm ve ahireti ise pek fazla tefekkür etmez. Hırs, bizi bazen başarıya bazen de mutsuzluğa sürükler. Bu en doğal duygumuzu eğer kontrol altında tutabilirsek; meşru isteklerimize ve hedeflerimize daha kolay ulaşırız.

     “Eğer bir şeyi istiyorsam, o mutlaka benim olmalı” ya da “her şeye rağmen başarmalıyım” anlayışı bir yerden sonra hem kişinin kendisine hem de çevresindekilere zarar vermeye neden olabilir. Çünkü bu arzu ve isteklerin gerçekleşmesi için her türlü gayri meşru ve gayri ahlâkî yollara başvurulabilmektedir.

     Ayrıca “her şeye rağmen elde etme hırsı”, kişiyi büyük bir strese ve bunalıma sürüklemektedir. Bu itibarla Müslüman bir kişinin, yaratılışında mevcut olan nefsini tatmin ve menfaatlerini maksimize etme duygu ve temayüllerini Allah’ın emir ve yasaklarıyla makul ve meşru ölçülerde tutması gerekir. Bunun sağlanabilmesi ise manevi/ahlakî bir eğitimle mümkün olabilir. Böyle bir eğitime tabi tutulmayan insanlar, sürekli olarak mala, servete, makam ve mevkie aşırı derecede düşkünlük, hırs, aç gözlülük, cimrilik, bencillik gibi yıkıcı unsurların baskısı altında kalır ve bir türlü mutluluğu yakalayamazlar.

KAYNAK : DİYANET AYLIK DERGİ